Over Religie

Interne versus externe God

“De tijd begraaft wijsheid telkens weer, waardoor de esoterische leringen verworden tot dogma’s of worden ingelijfd als (staats)religie. Een leraar van wijsheid moet dus in wezen een soort archeoloog zijn die de zuivere leringstellingen opnieuw moet ontdekken en doorgeven.”

Deze uitspraak van Maurice Nicoll zegt precies waar het op staat:
De wijsgerige leringen die een mens – door middel van richting geven, methodes en oefeningen – naar een hoger geestelijk niveau kunnen brengen, raken steeds weer bedolven onder verkeerde interpretaties en misverstanden van niet-ontwikkelde mensen. Dit gebeurt al of niet opzettelijk. De geschiedenis laat steeds weer zien dat de mens geneigd is belangrijke geschriften (shastra’s) naar de eigen hand te zetten, te vereenvoudigen of juist complexer te maken, vanuit allerlei motieven. De belangrijkste oorzaak hiervoor is dat men zich met leerstellingen identificeert en dat men pretendeert deze geheel te begrijpen en meent vele aspecten ervan al te hebben waargemaakt. Feit is dat men deze juist nog niet heeft waargemaakt, waardoor er een herschreven afgezwakte en vervormde versie van de leer kan ontstaan. Esoterische leerstellingen bestaan vaak uit allerlei aspecten, dus kan er ook veel in ‘verbouwd’ worden, zeker door ‘ingewijden’ die door volgelingen de status van ‘kenner’ krijgen toegedicht. Deze identificatie met status geeft namelijk extra voeding aan het vervlakken en verdraaien van esoterie.

Alle monotheïstische godsdiensten hebben het over God in een of andere (maar feitelijk niet te bepalen) vorm en voorzien van een of andere naam, maar geen enkele ervan kan het begrip ‘god’ op zo’n manier verklaren dat iedereen het er mee eens is.
De term ‘religie’ heeft een veelbesproken etymologie die teruggaat naar het Latijn. Er zijn twee hoofdetymologieën te noemen: religare en religere, waarbij de eerste verwijst naar een verbinding met onze goddelijke innerlijke bron en het tweede is gericht op het loven van een externe goddelijke bron.

Lama Tsultrim Allione zei ooit “het zoeken naar een externe god heeft de mens op een dwaalspoor gezet”. Deze opvatting komt voort uit het idee dat de ware essentie van het Absolute, of het goddelijke, niet buiten, maar binnenin de mens te vinden is. Door zich te richten op een externe God, verliest de mensheid het contact met zijn innerlijke spirituele bron en onderwerpt zichzelf aan dogma’s, rituelen en structuren die een directe ervaring van het goddelijke zelfs kunnen belemmeren. In plaats daarvan zou het moeten gaan om het ontwikkelen van zelfreflectie, het doen van innerlijk onderzoek en het praktiseren van oefeningen en contemplatie om de goddelijke aanwezigheid in ons te ontdekken. Dit leidt tot een dieper begrip van de eigen goddelijke (non-duale) aard en tot een ervaring van verlichting of bevrijding.

Hoofd en Hart

Er zijn twee kanten te noemen als het gaat om begrip hebben van esoterische kennis, die van de rede en die van het hart. Je kunt ook zeggen die van de filosoof en de monnik.
Onze rede maakt het mogelijk dat we algemene uitgangspunten en specifieke leerstellingen binnen de esoterie kunnen begrijpen en duiden, en vervolgens herkennen in onze eigen ervaringen. Ons ‘hoofd’ is dus een belangrijk instrument om tot een esoterische religieuze beleving te komen. Als onze rede geen begrip kan hebben van esoterische uitgangspunten, zal er geen innerlijke ontwikkeling tot stand kunnen komen. Onze rede zal onze innerlijke ontwikkeling vervolgens ook moeten gaan onderschrijven vanuit haar eigen intelligentie.
Ons ‘hart’ maakt het mogelijk dat hetgeen we met onze rede kunnen onderkennen en snappen een diepere onderbouwing krijgt. Het zorgt voor de zeer noodzakelijke emotionele bodem onder dat wat wordt ‘gesnapt’. Een goede methode om gezamelijk tot inzichten te komen is de Socratische dialoog.

Ons hart kent daarentegen eigenlijk maar twee woorden: ja en nee. Als het hart geen ja zegt tegen esoterische uitgangspunten, die vervolgens studie en praktisering van je vragen, dan komt er geen proces op gang en zal er van een werkelijke innerlijke ontwikkeling geen sprake kunnen zijn. Naast een opbloeiende liefde voor het goddelijke Absolute is toewijding de belangrijkste component van het hart. Onze rede alleen kan ons niet naar innerlijke bevrijding brengen, daarvoor is op z’n minst toewijding van ons hart nodig. Deze toewijding wordt vervolgens verder bekrachtigd door onze rede door middel van het onderkennen en vormgeven van de discipline die voor innerlijk ontwikkeling vereist is. Dus ‘hoofd’ en ‘hart’ zijn hierin elkaars aanvulling, als ’team’, om in onze handelingen de benodigde daadkracht te realiseren die onze innerlijke ontwikkeling aan de gang houdt.

Zonder praktisering van esoterie middels ‘doen en laten’ in ons dagelijkse leven, lopen we vast in theorieën en mindsets, of in devotie vanuit identificatie met rituelen die aan inhoud hebben ingeboet. We zien dus dat gelijkwaardige inzet van hoofd, hart én handen noodzakelijk is om tot zelfrealisatie te kunnen komen, precies wat de esoterische religie, maar natuurlijk ook de filosofie van de Vierde Weg, van ons vraagt. Waarheidsstudie vanuit ons intellect, devote toewijding vanuit ons hart, en wijs handelen ‘om niet’ kunnen we dan ook zien als de drie-eenheid die ons steeds verder brengt richting spirituele zelfrealisatie.

Zuivere of obsessionele toewijding

In elke vorm van religie is de toewijding van haar volgers goed zichtbaar. En als er geen ware (esoterische) kennis bestaat over een religie, kan die toewijding van volgers zelfs de meest verschrikkelijke gevolgen hebben. We hebben het dan over een fanatieke psychopathisch gedreven toewijding of obsessie. Vanuit volslagen in onbewustheid opgebouwde identificaties binnen een nog slechts exoterisch opgevatte religie kunnen de meest verschrikkelijke misdaden gepleegd worden. Voorbeelden hiervan zijn in de historie legio te vinden (van totale onderdrukking van volken tot het laten ontploffen van bomgordels). Hier is de toewijding van het hart omgeslagen in blinde volgzaamheid van onbegrepen dogmatiek. Maar ook dat is toewijding te noemen. Dus toewijding dient te allen tijde door ons hoogste intelligente onderscheidingsvermogen (Buddhi) en liefdevolle hart (Geweten) te worden gemonitord. En dit kan alleen in een wakkere zelfreflectie: van het ons onsZelf herinneren.

Ook de rationalisering van religie kan tot veel ellende leiden. De rede is in onbewustheid in staat (hoe intelligent ook) om de meest verschrikkelijke dogmatiek te bedenken, op te bouwen en te institutionaliseren, en deze als dwang op te leggen aan gelovigen. Zulke dogmatiek is dodelijk voor esoterie kan een religie dictatoriaal maken. Ook hiervan zijn historisch vele voorbeelden te geven, maar ook op dit moment nog zijn er religieuze stromingen en instellingen (w.o. sektes) verantwoordelijk voor het onrecht en lijden dat (slaafse) volgers worden aangedaan. Het is dan ook duidelijk dat in die verdwaalde toestand van hoofd en hart er geen enkele innerlijk ontwikkeling mogelijk is. Zo heeft ‘religie’ dan ook niets meer te maken met het oorsronkelijke ‘herverbinden’ van onze individuele ziel met goddelijke eenheid.

Duidelijk is dat zowat elke mainstreamreligie nu gericht is op het aanbidden of aanroepen van een externe god. Het goddelijke zoeken en aanspreken in onszélf is geheel verdwenen in de grote wereldreligies. Wat men elkaar aandoet, overal op de wereld, vanuit zogenaamd ‘geloof’ in de eigen god is onthutsend te noemen en dit is helaas al van alle tijden. Vele oorlogen en inquisities zijn gevoed en aangejaagd door (staats)religies. Het is evident dat merendeels van de mensheid de esoterische weg volkomen is kwijtgeraakt en vrijwel niemand heeft in de gaten dat de exoterische weg nu juist leidt tot grote verdeeldheid tussen mensen. Maar ook in onszelf ontstaat zo verdeeldheid, omdat de opvatting van een exoterische (alles bestierende en controlerende) God allerlei zeer akelige psychische misvattingen met zich kan meebrengen waar een mens behoorlijk onder kan komen te lijden. Spiritueel gezien zijn de wereldreligies merendeels dan ook zo dood als een pier te noemen, getuige ook de politieke en volstrekt goddeloos te noemen (politiek-religieuze) waanzin die overal ter wereld wordt vertoond, in de historie, maar zeker ook op dit moment.

Maar toch zijn er ook in de wereldreligies nog esoterische kernen van wijsheid in te vinden, voor wie goed zoekt, en waarvan de uitgangspunten nog door kleine stromingen/bewegingen worden gepraktiseerd. Omdat elke religie is ontstaan vanuit esoterische beginselen, zijn deze nog te vinden in de oorspronkelijke mystieke en spirituele aspecten ervan. Hier enige voorbeelden:

Christendom

Binnen het christendom bestaan verschillende esoterische stromingen die mystieke en spirituele aspecten van het geloof praktiseren. Deze stromingen hebben wel verschillende leringen en praktijken, maar delen vaak het streven naar spirituele groei, verlichting, en een diepere relatie tussen de mens en de goddelijke Absolute Bron. Enkele van de bekendste zijn:
Gnosticisme: verschillende vroege christelijke bewegingen die geheime kennis (gnosis) als de weg naar verlossing beschouwden. Het gnostisisme gaat uit van het idee dat de goddelijke vonk binnen de mens bevrijd moet worden van het materiële om terug te kunnen keren naar de goddelijke oorsprong.
Hermetisme: gebaseerd op de hermetische geschriften die worden toegeschreven aan een mythische (niet werkelijk bestaan hebbende) figuur: Hermes Trismegistus. Deze geschriften bevatten filosofische en spirituele leringen en stellingen over de aard van God, het universum en de ziel. Ze hebben grote invloed gehad op voornamelijk westerse esoterische tradities. Zie kader hieronder.
Christelijke Mystiek: er is een scala aan mystieke tradities binnen het christendom, waaronder de mystiek van de woestijnvaders, middeleeuwse mystici zoals Meister Eckhart. Christelijke Mystiek richt zich op de innerlijke ervaring van God en de eenwording van de ziel met de goddelijke werkelijkheid.
Verder nog: hoewel de Kabbala oorspronkelijk een joodse mystieke traditie is, heeft ook deze invloed gehad op Christelijke esoterische stromingen, vooral in de middeleeuwen. Kabbalistische leringen omvatten complexe symboliek en mystieke interpretaties van de Hebreeuwse Bijbel.

Hoewel het Orthodox Katholicisme vasthoudt orthodoxe leerstellingen, liturgie en traditie en hier niet van afwijkt, zijn ook hierin esoterische sporen te vinden die de mogelijkheid bieden voor een meer directe esoterische (goddelijke) ervaring, Dus naast naast die overheersende perceptie van een externe God wordt er toch ook wel intern gezocht. Enkele van deze stromingen zijn:
Hesychasme: een spirituele traditie binnen de Orthodoxe Kerk die zich richt op innerlijke stilte en contemplatie, om zo een directe innerlijke ervaring van God te realiseren. In het Hesychasme worden gebeden herhaaldelijk gereciteerd om een zo groot mogelijke innerlijke rust te verkrijgen.
Orthodoxe mystiek: binnen de Orthodoxe Kerk zijn er vele heilige mannen en vrouwen geweest die bekend stonden om hun diepe mystieke ervaringen en spirituele inzichten. Deze mystici hebben geschriften nagelaten die getuigen van hun innerlijke reis en hun eenwording met de goddelijke werkelijkheid, zoals bijvoorbeeld de werken van de monniken van de berg Athos. Het zijn in feite quietisten zoals Gregorios Palamas, en heiligen zoal Symeon de Nieuwe Theoloog die invloedrijke verhandelingen schreef over spiritualiteit.
Philokalia: een verzameling geschriften met leringen en praktijken, gericht op het bereiken van innerlijke zuiverheid, contemplatie en geestelijke groei. Een spirituele mystieke ‘gids’ binnen het Orthodoxe geloof.

Boeddhisme

Binnen het boeddhisme zijn er, naast recitaties en meditatie, praktijken die vergelijkbaar zijn met Socratische gesprekken, waarin het gaat om onderzoek naar waarheid en wijsheid. Hoewel de Socratische methode specifiek is voor de westerse filosofie, zijn er overeenkomsten met de benadering binnen boeddhistische tradities. Ook het boeddhisme gebruikt het steeds opnieuw stellen van vragen om dieper inzicht te ontwikkelen en de geest te verruimen. Hoewel deze praktijken niet identiek zijn aan de Socratische methode, gaat het ook hier om kritisch denken, zelfonderzoek en het verkennen van het leven en de menselijke ervaring. Dit komt tot uiting in verschillende methoden en praktijken zoals:

Satsang: bijeenkomsten waarbij spirituele leraren vragen van studenten beantwoorden en dialogen voeren over spirituele onderwerpen. Een satsang is eniszins vergelijkbaar met een Socratisch gesprek, maar er ligt veel meer nadruk op het vragen stellen aan de leraar en het ontvangen van zijn antwoord. Maar de focus ligt ook hier op het onderzoeken van de geest en natuur van de werkelijkheid.
Dharma-gesprekken: hierin komen leraren en studenten samen om te praten over de leer van Boeddha (dharma) en over hoe deze toe te passen in het dagelijks leven. Een interactieve en dialectische benadering om gezamenlijk te reflecteren op de betekenis van deze leer.
Koans: Binnen de boeddhistische Zen-traditie worden koans gebruikt, paradoxale vragen of verklaringen die onze logica tarten en onze geest uitdagen om ons voorbij het rationele denken te begeven. De beoefening van koans vinden plaats in de leraar-student relatie, waarbij dialogen worden gebruikt om dieper begrip te ontwikkelen.

Islam

Binnen de islam bestaan esoterische tradities en stromingen die dieper ingaan op mystieke en spirituele aspecten van deze religie. De islam is de ‘jongste’ van de bestaande (staats)religies en de leer van Mohammed De belangrijkste esoterische stroming is bij ons bekend als het soefisme.

Soefisme: gericht op innerlijke ervaringen, spirituele groei en ook hier op het streven naar een directe ervaring van God, Allah genaamd. Dit wordt de ‘innerlijke reis’ of ‘de zoektocht naar God in het hart’ genoemd. Soefi-meesters leren dat de mens een innerlijke dimensie heeft waar God in een diepe spirituele verbinding direct kan worden ervaren, door innerlijke zuivering, zelfreflectie, meditatie en gebed. De Arabische term voor deze esoterische kant van de islam is Tasawwuf.
Dhikr: in deze groepsceremonies worden Gods namen en heilige verzen gereciteerd en meditatie en muzikale rituelen gepraktiseerd.
Tariqa: dit is een spiritueel pad binnen het soefisme met methoden, leringen en praktijken om spirituele verlichting te realiseren. In sama-bijeenkomsten luisteren soefi’s naar religieuze muziek (instrumentaal of met zang) om in een staat van extase te komen en zo dus dichter bij een goddelijke beleving. Vrij bekend geworden zijn de dansende derwisjen. Ze beoefenen die cirkelende danstraining om emoties onder controle te krijgen, maar ook om (op muziek) extatische toestanden op te roepen, waarbij heftige emoties worden geuit.

Hoewel de meeste praktijken binnen het soefisme gericht zijn op spirituele oefeningen en meditatie, is er ook reflectie en dialoog. Informele gesprekken tussen leraren en studenten, maar ook meer gestructureerde bijeenkomsten lijken op Socratische dialogen. Hierin worden diepgaande gesprekken gevoerd over spirituele en filosofische aspecten van de islam. In dit delen van inzichten en ervaringen ontstaat een verdieping van zelfreflectief waarnemen. Net als Socratische dialogen stimuleren ze intellectuele groei (van de rede) waardoor wijsheid zich kan ontwikkelen en zelfkennis wordt verdiept. Het versterkt de meer cognitieve relatie met Allah.
Soefi-meesters benadrukken het belang van het reinigen van het hart van wereldse verlangens en egoïsme, om ruimte te maken voor de aanwezigheid van het goddelijke in onszelf, en voor begrip van universele liefde, mededogen en eenheid in/met alle schepselen. “Allah is dichterbij dan onze eigen halsslagader” is een bekende uitspraak van de profeet Mohammed.
Het soefisme heeft vele grote soefi-mystici en dichters voortgebracht, waarvan Rumi de bekendste is. Het is gericht op esoterie en is dus tegenhanger van de meer exoterische islam met haar dogmatische rituelen en wetgeving die al zo lang leiden tot veel gewelddadige ellende.

Hoe staat het ervoor in de wereld?

Voor de meeste mensen op de wereld is het concept van God diepgeworteld in culturele, religieuze, maar ook spirituele achtergronden. Al neemt seculariteit in westers georienteerde landen toe, we kunnen overal waarnemen dat God als waardevol ‘hoger’ begrip in de mens verankerd ligt, in bijvoorbeeld toespraken, eedafleggingen, films en tv-series, sport, enzovoort. Dit betreft altijd een exoterische Godsvisie.
De toename van seculariteit brengt echter een soort ‘collateral dammage’ met zich mee in de vorm van de toename van hedonisme. Iemand met een hedonistische instelling ziet genot, plezier en individuele welvaart als hoogste goed en als belangrijkste doel in het leven. Dit kan schadelijk zijn voor anderen als dit egoïstisch op grote schaal wordt uitgeleeft, zonder rekening te houden met wat deze levensstijl voor anderen betekent. Het leidt tot schadelijk of onethisch gedrag. Mensen met sterk hedonistisch gedrag zijn dus letterlijk en figuurlijk ‘van God los’.

Het Secularisme vinden we veel minder in oosterse landen waar exoterische staatsgodsdiensten zelfs aan macht winnen. Binnen deze theocratieën zijn overheden sterk beïnvloed door religieuze leiders (en wetten) en zijn hierdoor de uitvoerende macht van die religie. Dat dit veel ellende met zich meebrengt is evident. Van elkaar verschillende exoterische staatsgodsdiensten bestrijden ook nog elkaar, waardoor allerlei zinloze en mensonterende oorlogen plaatsvinden.
In verreweg de meeste westerse landen heerst echter een soort confessionalisme, waarin religieuze instellingen wel degelijk invloed hebben op de staat, maar geen volledige controle uitoefenen zoals in een theocratie. Religieuze overtuigingen en instellingen spelen hier echter wel degelijk een prominente rol in politieke zaken. Israël en de Verenigde Staten zijn daar een goed voorbeeld van, waarin een ‘zonder-God’-president nooit aan de macht zal kunnen komen. Maar ook India kan zo worden gezien, aangezien het mensonterende religieuze kastensysteem door de politiek in stand wordt gehouden.

Ideaal zou zijn als mensen (en landen) de ethische filosofie van het utilitarisme zouden aanhangen en praktiseren. Hierin wordt de waarde van handelingen en beleid bepaald door hoeveel deze bijdraagt aan een totaal geluk of welzijn van iedereen. Er zijn echter geen landen waar utilitarisme de dominante filosofie van de overheid is. Het wordt wel gebruikt als leidraad om beleid te evalueren (op basis van de gevolgen van het beleid voor het algemene welzijn), maar dat wordt zeer pragmatisch gedaan, waardoor toch altijd weer groepen mensen buiten de boot vallen waar men geen oog voor heeft. Nederland is zo’n land.
Hoewel utilitaristische principes invloed hebben op het politieke denken en besluitvorming, bestaat er dus geen land dat officieel volgens het utilitarisme functioneert. Waarin men zich volledig richt op het minimaliseren van gebrek en lijden in plaats van het maximaliseren van bezit en comfort. Waarin het verminderen van pijn en leed moreel belangrijker is dan het bevorderen van plezier en welvaart.
Een puur filosofisch gedreven politieke toewijding op dit gebied zou alleen mogelijkzijn in een land waarin vanuit staatswege individuele esoterische bewustwording wordt gestimuleerd, ook in het onderwijs. Waarschijnlijk zou zo’n land dan onder leiding van een verlicht ‘despoot’ komen te staan, maar die zijn helaas al heel lang uitgestorven, als ze al ooit bestaan hebben.

Dus:
In het gehele spectrum van geloof en religies varieert God van een als personage opgevatte alwetende entiteit buiten ons, die schepper en beheerder van het universum is en alles ten goede of ten kwade bestiert, tot een abstracte universele Bron van creatie en bewustzijn binnenin ons: een kracht, energie of hoedanigheid die inherent is aan alle dingen.

© Michiel Koperdraat