De paradox van de pijl
De Griekse filosoof Zeno van Elea benoemde beroemde paradoxen, waaronder de paradox van ‘de pijl in de vlucht.’ Hiermee toonde hij dat het begrip beweging wellicht een illusie is. Zeno’s paradox over de pijl gaat als volgt:
Wanneer en afgeschoten pijl door de lucht beweegt, bevindt de pijl zich op elk moment in de tijd (op elk ogenblik als bij een foto) op één bepaalde plek. Als de pijl op zo’n moment een vaste plek heeft, lijkt het alsof hij stilstaat. Zo bezien zou tijd dus een oneindige reeks van momenten zijn en dus kan de pijl nooit echt in beweging zijn. Beweging is dan dus een illusie.
Zeno gebruikte deze paradox niet om werkelijk te beweren dat beweging niet bestaat, maar om ideeën van zijn leraar Parmenides te verdedigen (die stelde dat dat de werkelijkheid één, onveranderlijk en onbeweeglijk is). Zeno probeerde aan te tonen dat concepten van verandering en beweging filosofisch gezien op z’n minst problematisch te noemen zijn. Maar goed, deze paradox laat zien dat we een fundamenteel probleem hebben om tijd en beweging werkelijk te begrijpen.
Als we tijd opdelen in oneindig kleine momenten, hoe verklaren we dan de overgang tussen die momenten? Dan rijst ook de vraag ‘hoe lang’ duurt dan elk moment van Nu? Een seconde? Een ademtocht? Het is altijd arbitrair. Er zijn geen grenzen aan te geven. Kijk maar naar de naald van een platenspeler in de groef van een elpee. Aristoteles wees er dan ook terecht op dat beweging niet als een reeks stilstaande momenten kan worden opgevat. Beweging is continu en laat zich niet opsplitsen in stilstaande toestanden. In de moderne natuurkunde wordt beweging gezien als ruimtetijd waarin tijd absoluut niet wordt opgevat als een reeks elkaar opvolgende momenten, maar als een continue dimensie.
Zeno’s paradox van de pijl in de vlucht is echter meer dan een cognitief hersenbrekertje, waarin de werkelijkheid met de ervaring botst. Het roept essentiële vragen op over onze perceptie van tijd, ruimte en beweging. Bestaat beweging ‘echt’, of ís het slechts een illusie van onze zintuigen en onze mind?
Er is alleen Nu, een eeuwig moment
Mijn stelling is de volgende: het Nu, zoals de mens dit tegenwoordig noemt, is het enige tijdloze een eeuwigdurende bestaansmoment. Er bestaat geen ander moment dan Nu, althans niet in het ons bekende universum met zijn huidige aard (ontstaan vanuit Prakriti). Alles ‘wat was’ en alles ‘wat komt’ is dus illusoir. Maar dit wordt door de gemiddelde mens toch steeds als reëel gezien, omdat z’n gedachten er naar afdwalen. Dit komt omdat we behept zijn met een cognitief geheugen, een belangrijke tool van onze menselijk geest, zonder welke we niet zouden kunnen bestaan, zeker niet in het sociale leven. Toch kunnen we ook beweren dat elk moment in het verleden ook Nu was en elk moment in de toekomst ook Nu zal zijn. Dus is vanaf het ultieme verleden tot aan de ultieme toekomst alles eeuwig Nu, alleen kunnen wij mensen, ‘vastzittend’ in onze levensloop, dit totaal niet ervaren. Vanuit het perspectief van Nu gezien, gebeuren het totale verleden en toekomst dus ’tegelijk’. Het Absolute Nu is één, net als het Absolute Bewustzijn. Er is geen ’twee’ in. Maar als levensvorm hebben we de ervaring van dualiteit en dus ervaren we tijd.
Ons geheugen, dat verbanden legt en classificeert wat ervaren wordt, maakt dat we tijd zien als een soort weg die wordt afgelopen, met ‘achter ons’ een door onszelf geïnterpreteerd verleden en ‘voor ons’ een geprojecteerde (virtuele) toekomst. Dit creëert een ‘script’ dat in ons steeds krachtiger wordt naarmate de jaren verstrijken, omdat we een duale geest hebben en ons niets kunnen voorstellen van non-dualiteit: een bestendigheid achter alle veranderingen en processen. Terwijl moderne inzichten uit de moderne natuurkunde toch meer en meer laten zien dat de non-duale werkelijkheid achter ons universum geen illusie is en onze perceptie van de werkelijkheid juist wel.
Als we het Nu als het enige tijdloze moment beschouwen, komt dit overeen met verschillende spirituele en filosofische tradities die de ervaring van/in het moment als enige werkelijkheid zien. In de Advaita Vedanta wordt de tijd gezien als een mentale constructie die voortkomt uit onze identificatie met wat we d.m.v. ons geheugen voor ‘verhaal’ hebben gebakken, inclusief interpretaties van hoe de toekomst er uit zou zien. Het Nu is de enige werkelijke ervaring en het verleden en de toekomst zijn slechts mentale projecties die door ons geheugen en onze verbeelding worden gecreëerd.
In het boeddhisme wordt ook de nadruk gelegd op het moment van de ervaring. Ook hier wordt gesteld dat het verleden en de toekomst slechts constructies zijn van de menselijke geest, die het gevoel van tijd creëren. Een volledig aanwezig zijn in het moment en het zich bevrijd hebben van deze mentale projecties zou verlichting opleveren.
Ons geheugen (Citta) speelt dus een cruciale rol in hoe we tijd ervaren. In psychologische termen construeren we tijd door herinneringen van het verleden en verwachtingen van de toekomst aan elkaar te rijgen. Ons geheugen is wat ons het idee geeft van continuïteit en oorzakelijkheid binnen veranderingen, omdat we onszelf zien binnen een lineaire opeenvolging van gebeurtenissen. Als de naald in de groef. Dit creëert het gevoel van een ’tijdpad’ dat we afleggen. Ons begrip van tijd komt voort uit de manier waarop we cognitief gebeurtenissen ordenen. We zijn bijzonder goed in het creëren van een ‘verhaal’ (narratief) dat het verleden, heden en toekomst met elkaar verbindt, want ons afhoudt van ware spiritualiteit. Volkomen in Nu levend lost het persoonlijke verhaal langzaam op en dit zien we ook gebeuren bij mensen die dement worden.
Advaita en non-dualiteit
Advaita (non-dualiteit) is het kernpunt van elke discussie over de aard van de werkelijkheid en dus ook die van de mens. Volgens deze visie is de scheiding tussen ‘ik’ en ‘de ander’, en zelfs tussen tijd en ruimte, een illusie die voortkomt uit onze beperkte ervaringsmogelijkheid. In de advaita-visie is er geen fundamentele scheiding tussen het individu en het universum: alles is een manifestatie van het ene, ongebonden Absolute Bewustzijn. Wat we ervaren als tijd, als verandering en als dualiteit zijn slechts verschijnselen die voortkomen uit de beperkte perceptie van onze menselijke geest.
De aard van menselijke geest werkt is duaal in z’n werking, in een waargenomen duale schepping, en alles wat hierin ‘gebeurt’, gebeurt dankzij dualiteit. Werkelijk alles wat er op onze aarde én in het gehele universum plaatsvindt, gebeurt dankzij tegengestelde en complementaire krachten. Zonder dat zou alles tot stilstand bevriezen en is er geen beweging of verandering mogelijk. Dit geldt niet alleen voor de materiële fysieke wereld, maar ook voor de subtiele wereld (die van de geest) en wellicht zelfs voor de causale wereld (die van oorzakelijkheid). Het geldt tevens voor de digitale wereld van enen en nullen en elektra, waarin niets mogelijk is als er niet de dualiteit van enen en nullen of plus- en minpolen zou bestaan. Neem bijvoorbeeld het in opbouw zijnde A.I.: dit systeem kan zonder dualiteit niet functioneren of zelfs maar bestaan. Computerdata en -processen zullen nooit in een ‘directe ervaring’ kunnen verkeren zoals de mens dat kan. Als mens zijn we volgens het boeddhisme zelfs in staat volledig te ontwaken in een non-dualiteit-realiteit. Hierdoor is het snelgroeiende idee dat A.I. de mens zou kunnen gaan vervangen volkomen idioot natuurlijk.
De werkelijkheid is in wezen een tijdloos netwerk van permanente relaties tussen alles, die door ons menselijk bewustzijn niet anders dan als dualistisch kan worden ervaren, en dus vanuit een standpunt van momenten, maar waarvan de onderliggende werkelijkheid non-duaal is. Dit zal door ons ervaren kunnen worden, maar alleen door bewustwording en training.
